Το ταμπάκικο

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΤΑΜΠΑΚΙΚΟΥ

Το Ταμπάκικο ήτανε δίπατο. Στο κάτω πάτωμα γινότανε η υγρή δουλειά: η προκαταρκτική και η δέψη. Ήταν εκεί οι λίμπες και τα ποντόνια και τα καβαλέτα και οι βαρέλες. Εκεί γινόταν τα ξενερίσματα και τα ξελεσάσματα και τ’ ασβεστώματα. Και βέβαια τα παστώματα και τα γυρίσματα στις βαρέλες. Υγρασία και γλίτσα και μισόφωτο. Και βρώμα βαριά.
Στο πάνω πάτωμα γινόταν η στεγνή δουλειά: η τελειοποίηση και η συσκευασία. Ήταν εκεί οι πάγκοι για το στρώσιμο των πετσιών, οι κρεμάλες για το κέρωμα και το στέγνωμά τους, οι κύλιντροι για το σιδέρωμα, κι όλα τα εξελιγμένα μηχανήματα. Ήταν φωτεινό το πάνω πάτωμα, καθαρό κι είχε την ευχάριστη μυρωδιά του αργασμένου δέρματος.
Κ. Καλαϊτζής. Το ταμπάκικο, εκδ. ΠΙΤΣΙΛΟΣ, 1990, σελ. 20

Η οργάνωση του ταμπάκικου απαιτεί τη σωστή διαχείριση τριών παραμέτρων: του φωτός, του αέρα και του νερού. Το φως, απαραίτητο για την εργασία, σε κάποια στάδια μπορεί να καταστεί επιζήμιο για τα δέρματα. Ο αέρας πρέπει επίσης να είναι κατευθυνόμενος και το νερό πρέπει να είναι διαθέσιμο και σε αφθονία. Τα ταμπάκικα, κτισμένα κοντά στη θάλασσα ή και σε ποτάμι, διέθεταν επιπλέον δύο και τρεις στέρνες μέσα ή έξω από το κυρίως κτίριο, που λειτουργούσαν αρχικά χειρονακτικά με ντουζένια και αργότερα με αντλίες.
Τα ασβεστερά ήταν συνήθως κτισμένα έξω, ενώ όλες οι υπόλοιπες εργασίες γινόταν σε εσωτερικό χώρο. Οι λίμπες, τα ποντόνια, οι βαρέλες και οι πάγκοι ήταν διατεταγμένοι κατά μήκος των μακριών πλευρών του κτιρίου, εκατέρωθεν της κίνησης. Στο πάτωμα, πίσω από τους πάγκους και μπροστά από τις βαρέλες, αυλάκια σκαμμένα ή χτιστά βαθιά 15ως 40 εκ. διοχέτευαν τα νερά έξω από το κτίριο.
Όταν τα εργοστάσια εξοπλίστηκαν με μηχανοκίνηση ένα σύστημα αξόνων έδινε την κίνηση με ιμάντες κατ’ αρχήν στις βαρέλες, οι οποίες τοποθετούνται παράλληλα ή αντικριστά κάτω από τον κύριο στροφαλοφόρο άξονα, και στη συνέχεια στις υπόλοιπες μηχανές.
Πλάι στην κύρια είσοδο που είναι κατά κανόνα στη στενή πλευρά, υπήρχε ένα χαμηλό ξύλινο κλειστό δωμάτιο γραφείου, το επιτελείο της επιχείρησης. Ο χώρος επάνω από αυτό χρησίμευε ως πατάρι για αποθήκευση.
Τα διόροφα ταμπάκικα επικοινωνούσαν με μια εσωτερική ξύλινη σκάλα, ενώ η μεταφορά των δερμάτων γινόταν από καταπακτή ή εξωτερικά από δύο πόρτες, τη μία επάνω από την άλλη. Ο όροφος χρησιμοποιείτο κατά κανόνα για τις εργασίες του καλλωπισμού.
Χαρακτηριστική επίσης είναι η εμφανής ξύλινη στέγη, με χοντρά δοκάρια από κυπαρίσσι, τα οποία χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα για το σύστημα ανάρτησης των δερμάτων στις κρεμάλες.

Φωτογραφία Δ. Κροκίδη

Φωτογραφία Δ. Κροκίδη

Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΤΩΝ ΤΑΜΠΑΚΙΚΩΝ ΣΤΟ ΚΑΡΛΟΒΑΣΙ

Η βιομηχανική ανάπτυξη στην περιοχή του Ανατολικού Αιγαίου, οφείλεται σε έναν ευνοϊκό συνδυασμό τοπικών και υπερτοπικών παραγόντων στα μέσα του 19ου αι. Παρά την περιορισμένη της έκταση και το σκληρό ανταγωνισμό στην ευρύτερη περιοχή, η Σάμος ευδοκίμησε επιχειρηματικά με το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιομηχανία, ειδικότερα στους κλάδους του καπνού στο Βαθύ και της κατεργασίας των σολοδερμάτων στο Καρλόβασι.
Η ακμή των βυρσοδεψείων της Ρίβας του Καρλοβάσου τοποθετείται μεταξύ των ετών 1880 έως 1930 περίπου, οπότε λειτουργούν περί τις 50 επιχειρήσεις με 300 εργαζόμενους, που καλύπτουν το 25% της εγχώριας παραγωγής, ενώ η προβιομηχανική μορφή του κλάδου μαρτυρείται σε έγγραφα μερικές δεκαετίες πριν. Η ύπαρξη «βιομηχανικών καταστημάτων» αναφέρεται για πρώτη φορά σε έγγραφο το 1863. (ΓΑΚ Σάμου, ΑΣΤΥΝ. 033/1863)
Το άλμα από την προβιομηχανική βιοτεχνία, στην εκβιομηχάνιση του κλάδου του δέρματος έγινε δυνατό με την εκμηχάνιση με ατμό, πετρέλαιο και αργότερα ηλεκτρισμό και την εφαρμογή χημικών μεθόδων που συντόμευαν τα στάδια και έκαναν εφικτή τη μεγάλη παραγωγή.
Η πλήρης φυτική δέψη που εφάρμοζαν τα Καρλοβασιώτικα βυρσοδεψεία για την κατασκευή σολοδερμάτων την εποχή της ακμής τους κυριαρχούσε διεθνώς ως τεχνική. Ορισμένα στάδια αντικαταστάθηκαν αργότερα με χημικές μεθόδους, και σταδιακά εμφανίστηκαν εξελιγμένες μηχανές κατεργασίας και καλλωπισμού καθώς η αγορά απαιτούσε διαρκώς νέα προϊόντα. Το γοργό ρυθμό της βιομηχανικής βυρσοδεψίας και την επιβίωση στις διεθνείς αγορές δεν μπόρεσαν τα Καρλοβασιώτικα ταμπάκικα να ακολουθήσουν.
Ο ανταγωνισμός των κέντρων, ειδικότερα μετά το 1950, ήταν άνισος και συντριπτικός για τις επαρχιακές βιομηχανίες, που σιγά σιγά έσβησαν.

Ταμπάκηδες στο Καρλόβασι c. 1905. Συλλογή Ντ. Κόγια

Εγκαίνια του 1ου τραμ της Ηγεμονίας της Σάμου στο Καρλόβασι, την 25η Σεπτεμβρίου, 1905. Συλλογή Ντ. Κόγια

Ειδικότερα για τη Σάμο οι παράγοντες που συνέβαλαν την ακμή των βυρσοδεψείων είναι:

Το καθεστώς της Ηγεμονίας της Σάμου (1834-1912) καθυστέρησε αρχικά, αλλά εν τέλει υποβοήθησε την απογείωση της βιομηχανικής δραστηριότητας, κυρίως μετά το 1880, με ευνοϊκές ρυθμίσεις στους σχετικούς δασμούς.
Οι μεταρρυθμίσεις (τανζιμάτ) της οθωμανικής αυτοκρατορίας (1839-1876) ευνόησαν τον εκσυγχρονισμό του κράτους και τις επιχειρηματικές δραστηριότητες στο Ανατολικό Αιγαίο.
Τα δύο λιμάνια, το φυσικό του Βαθέως και το τεχνητό των Καρλοβασίων (κατασκευής 1860-1890), παρείχαν την απαραίτητη υποδομή για την επικοινωνία, την προμήθεια και τη διάθεση των προϊόντων.
Η αφθονία της ευρύτερης περιοχής, με την οποία η Σάμος είχε ανεπτυγμένες και εδραιωμένες επιχειρηματικές σχέσεις, σε πρώτες ύλες (κτηνοτροφία, πευκοφλοιός και βελανίδια).
Η αδιάκοπη εμπορική δραστηριότητα των σαμιωτών στην ευρύτερη περιοχή επέτρεψε τη συσσώρευση κεφαλαίων.
Η παράλληλη ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας, ενίσχυσαν ποικιλοτρόπως την τοπική βιομηχανία.

Οι κύριοι σταθμοί της βιομηχανικής εποχής της Σάμου είναι:

Η χρήση των πρώτων ατμομύλων στο Καρλόβασι για τη βυρσοδεψία χρονολογείται από το 1889-1890, όταν ιδρύεται «Εταιρικός Σύνδεσμος» με το σκοπό αυτόν.
Η κατασκευή του τραμ το 1906 για τη διευκόλυνση των εργοστασίων.
Η ίδρυση Εμπορικών Επιμελητηρίων το 1906 στο Καρλόβασι και το 1907 στο Βαθύ οργανώνουν τα συμφέροντα των εμπόρων και βιομηχάνων.
Ο σχηματισμός της εργατικής τάξης, απαραίτητος παράγοντας στην πορεία της εκβιομηχάνισης, αποκρυσταλλώθηκε με την ίδρυση δύο Σωματείων: Το πρώτο το 1899 «Αδελφότης βυρσοδεψών Ο Προφήτης Ηλίας» εργοδοτών και εργατών και το δεύτερο το 1908 με την επωνυμία «Αδελφότητα Εργατών βυρσοδεψείων Ο Άγιος Παντελεήμων». Το εργατικό κίνημα των βυρσοδεψεργατών στη Σάμο ήταν από τα πιο δυναμικά στην ιστορία της περιόδου αυτής.